Jaap Oudes en Volkscultuur met tekeningen en schilderijen

De volksculturele verbeeldingswereld van Jaap Oudes

Het werk van Jaap Oudes (1926-1998) kan je met verschillende ogen bekijken. Als wetenschapper kijk ik met het oog van de historicus / etnoloog. Waarom is zijn werk interessant vanuit etnologisch perspectief?

Hij was een bijzondere verschijning met zijn opvallende kuif en altijd een notitieboekje bij de hand. Niet om er verhalen in op te schrijven, nee, Jaap Oudes tekende wat hij zag en hoorde.

Dat gebeurde aanvankelijk in zijn eigen omgeving: West-Friesland, later breidde hij zijn werkgebied uit. Hij stroopte de hele Nederlandse kust af van Ameland tot Vlissingen, werd een regelmatig bezoeker van het Vlaamse land en later ook van Frankrijk, Spanje en Portugal.

Overal maakte hij zijn schetsen die hij thuis componeerde tot een nieuw verhaal dat hij op de ezel zeer gedetailleerd uitwerkte. Uit de enorme hoeveelheid tekeningen die hij achterliet, blijkt dat hij zeer actief is geweest. Toch het kon ook wel jaren duren voordat een reeds begonnen werk werd afgemaakt.

Oudes was geïnteresseerd in volksgebruiken en geschiedenissen van mensen die hij, naturel als hij was, in talloze gesprekken bij toevallige ontmoetingen achterhaalde.

De veelkleurigheid van de draaimolens op de kermis, de levendigheid van een binnentrekkend circus hij kon er niet genoeg van krijgen en tekende maar door. Hij ging daarin zijn eigen weg, wel was de spaarzame kritiek van zijn vader, de Alkmaarse kunstschilder Dirk Oudes, heel belangrijk voor hem.

Het is deze volstrekt unieke werkwijze die ons vandaag de dag getuige laat zijn van een wereld die nog maar sporadisch zo zichtbaar is als in de getekende verhalen van Jaap Oudes. Kleurenrijkdom en een grenzenloze fantasie zijn zo kenmerkend voor deze chroniqueur, die zijn werken tijdens zijn leven maar zelden aan de openbaarheid prijsgaf.

Het plezier dat hij eraan beleefde straalt er aan alle kanten vanaf.

Etnologische belang

Het etnologische belang van Oudes is dat hij als kunstenaar volkscultuur in beeld brengt. Jaap Oudes staat daarmee in een lange traditie.[1] Het is een favoriet onderwerp van wat vroeger wel de naïeve schilderkunst werd genoemd, met internationaal toonaangevende namen als Henri Rousseau. Deze kunstvorm was in twee opzichten ‘naïef': in de gekozen thematiek en in de wijze waarop de volksculturele thema's in beeld worden gebracht. Niet alleen de verbeelding van de volkscultuur was naïef, ook de wijze waarop dit gebeurde was dat. De ‘naïeve' schilderkunst ontstond aan het eind van de negentiende eeuw, niet toevallig op een moment van grote maatschappelijke veranderingen die een nieuwe gevoeligheid met zich mee bracht van wat gezien werd als de traditionele volkscultuur.

Onder volkskundigen leefde de gedachte dat de traditionele volkscultuur moest worden vastgelegd voor het te laat was: in de volkskunde wordt dit wel de vijf-voor-twaalf gedachte genoemd. Maar ook kunstenaars kregen interesse in de volkscultuur: ook voor hen vertegenwoordigde de traditionele volkscultuur het authentieke leven van vroeger. Net als de volkskundigen zagen zij de moderne samenleving als verworden en losgeslagen van de oude traditionele roots en zagen zij de volkscultuur als een antidotum hiertegen, een levensbrengend elixer. Net als de volkskundigen trokken zij het platteland op om de oude volkscultuur vast te leggen. Zoals de destijds toonaangevende Nederlandse volkskundige Jos. Schrijnen (1869-1938) het samenvatte: ‘Arm is onze tijd, arm, kil en nuchter, gladstrijkend, waar hij het vermag, tot de zwakste sporen van eigen aard en zeden en gebruiken, dovend tot de laatste sprankjes poëzie, die nog opvonken uit de gulden schatkamers van sprookjes, sagen en legenden.' De belangstelling voor ‘volkscultuur' was daarmee een vorm van cultuurkritiek. Kunstenaars trokken het land in op zoek naar resten van de traditionele volkscultuur. Een traditionele volkscultuur, waarvan de moderne samenleving kon leren vanwege haar frisse, kerngezonde levenskracht.

Gedroomde paradijzen

De volkscultuur is een verbeelding van wat gezien werd als de traditionele, ongerepte cultuur van vroeger. Volkscultuur is daarmee een constructie, een antwoord op het moderniseringsproces van de Nederlandse samenleving.

Geïnspireerd door het werk van zijn vader en door dat van de Duitse schilder Bowien (die in het Noord-Hollandse Egmond bivakkeerde) ging ook Jaap Oudes op zoek naar de authentieke volkscultuur van vroeger, die hij in navolging van de Vlaamse romancier Felix Timmermans vond op het Vlaamse platteland. In een geheel eigen stijl bracht hij Vlaamse processiecultuur in beeld en had hij ook oog voor traditionele volksculturele onderwerpen als de reuzencultuur, kermissen en circussen, onderwerpen waaruit de vitaliteit van de Vlaamse volkscultuur bleek. Ook in Nederland zelf trok hij er op uit, onder andere naar het nabijgelegen vissersdorpje Egmond aan Zee en naar het (in zijn ogen) niet minder idyllische West-Friesland.

De vitaliteit van de Nederlandse en Vlaamse volkscultuur bleek niet alleen uit zijn onderwerpkeuze maar ook uit de wijze waarop hij deze volkscultuur in beeld bracht. Zijn tekeningen maken vaak een overvolle indruk, op een krachtige wijze brengt hij de volkscultuur tot leven. Oudes is sterk lokaal gericht, de couleur locale in zijn tekeningen heeft een lokale herkomst die hij echter wel een geheel eigen draai geeft. Hij geeft alles een zwiep. De kerktorens staan bij hem bijvoorbeeld altijd uit het lood. De bolle figuurtjes op zijn tekeningen doen sterk denken aan het werk van Timmermans maar evengoed ook aan Breughel. Zijn stellingname is meestal van bovenaf en sterk associatief. Als hij een toren schildert, dan schildert hij er meestal een reeks van andere torens bij die hij kende. De volkscultuur uit verschillende streken die hij kende voegde hij in zijn tekeningen samen. Een voorbeeld zijn de Westfriese klederdrachtfiguren die hij ‘meenam' in zijn voorstellingen van het Vlaamse plaatsje Lier.

Oudes wilde op ongekunstelde wijze de vitaliteit van de Nederlandse en Vlaamse volkscultuur in beeld brengen. Hierbij paste ook een ongekunstelde werkwijze. Dit verklaart waarom hij voor veel van zijn tekeningen onooglijke blocnotevelletjes gebruikte. Juist in het ongekunstelde schuilt de authentieke volksculturele verbeelding.